تاریخ مصور ایران باستان / روایت تصویری سرگذشت سرزمین پارس

21. ژوئن 2024

«تاریخ مصور ایران باستان» یک مجموعه‌کتاب چهار جلدی مصور به تالیف فاطمه شفیعی سروستانی و احسان رضایی است که نشر سایان آن را به چاپ رسانده است. اثری که روایتی از سرگذشت و سرنوشت مردم ایران، از سپیده‌دم تاریخ تا پایان ساسانیان است.

این مجموعه، تلاشی‌ست برای شناخت بهتر ایران و آشنایی با تجربه‌های ساکنان این سرزمین در درازنای تاریخ. کتاب‌های تاریخی بسیاری در سالیان گذشته با هدف مشابه نوشته و منتشر شده‌اند اما باید پذیرفت که اغلب منابع و کتاب‌های تاریخی موجود، برای متخصصان یا افرادی با حداقلی از مطالعات قبلی نوشته شده‌اند. به علاوه، فهم بسیاری از مطالب و موضوعات تاریخی، فقط با کمک تصاویر ممکن است. توجه به این دو موضوع و لزوم تدوین کتابی برای عموم مخاطبان که تاریخ را نه فقط با یک یا دو تصویر سیاه و سفید بلکه با استفاده از انبوه تصاویر، خواندنی و آسان سازد، هدف اصلی این مجموعه بوده است. این مجموعه اگرچه سیری خطی دارد و اتفاقات تاریخ سیاسی را روایت می‌کند، اما در آن، به تحولات اجتماعی و فرهنگی نیز پرداخته شده و سعی بر آن بوده که بررسی تاریخ ایران، از تمام جنبه‌های سیاسی، اجتماعی، هنری و ادبی صورت گیرد.

اولین مجلّد از تاریخ مصور ایران، به دوران آغازین تاریخ ایران تا پیش از ظهور هخامنشیان اختصاص دارد. چهار فصل اصلی این کتاب عبارتند از:

فصل اول: دربردارنده‌ی دوران پیشاتاریخ (شامل پیدایش ایران، دوره‌ی پارینه‌سنگی، دوره‌ی نوسنگی و دوره‌ی مس‌سنگی) است. جالب‌ترین مطالب این فصل به انسان‌های اولیه و شروع روستانشینی مربوط است؛ فصلی از تاریخ که حدود 99 درصدِ تاریخ انسان ایرانی را شامل می‌شود.

فصل دوم به عصر مفرغ و آهن در ایران اختصاص دارد. مشهورترین محوطه‌های باستانی این دوران و حکومت‌های کوچک محلی‌اش، در همین فصل بررسی می‌شوند و علاوه بر آن، موضوعاتی کلی نظیر ابزارهای عصر مفرغ، پیشرفت سفالگری، پیدایش خط و رام‌کردن اسب در ایران را هم در همین فصل می‌خوانیم.

فصل سوم به تمدن عیلام اختصاص دارد؛ تمدنی که به مدت سه هزار سال در دشت‌های خوزستان و کوهپایه‌های زاگرس تداوم داشت و بسیاری از اولین‌های ایران در آن شکل گرفت؛ از جمله نگارش عیلامی که سرآغاز نوشتن و کتابت در ایران است.

در فصل چهارم به اقوام آریایی و اتحادیه‌ی قبایل ماد پرداخته شده است. مطالعات ژنتیکی، یافته‌های زبان‌شناسی و اسطوره‌های ایرانی، از خواندنی‌ترین مطالب این فصل است.

در مجموع، جلد اول تاریخ مصوّر ایران، به دلیل روایت‌کردن بخش‌های کمترشنیده‌شده‌ای از تاریخ ایران و چگونگی شکل‌گیری تمدن و تجارت و حکومت، یکی از خواندنی‌ترین جلدهاست. تصاویر این کتاب نیز شما را شگفت‌زده خواهد کرد.

اطلاعات ایرانیان از تاریخ هخامنشیان، با حمله‌ی اسکندر و منسوخ شدن خط میخی باستان مخدوش شد ولی حافظه‌ی جمعی مردمان این سرزمین، تصویرهایی از شاهان هخامنشی را در قالب افسانه‌ها حفظ کرد تا این‌که در قرن اخیر، با کشفیات باستان‌شناسی، خاندان هخامنشی دوباره شهرت سابق خود را بازیافت. حکومت دویست و بیست ساله‌ی هخامنشیان به دلیل ساختار سیاسی بی‌سابقه و ماندگاری که پدید آوردند، اهمیت دارد. هخامنشیان بودند که با کنار هم‌ قراردادنِ تمام اقوام زیر یک پرچم و در قالب یک حاکمیت، دولتی بزرگ پدید آوردند و برای اداره‌ی آن، سازوکارهایی کارآمد شکل دادند. در کتاب تاریخ مصوّر ایرانِ هخامنشی، به زندگی و زمانه‌ی مردم ایران در دوران هخامنشیان پرداخته شده است؛ این که چطور اولین حکومت وسیع پارسی شکل گرفت و توانست با ارائه‌ی نظمی نوین در جهانِ خسته از کشمکش تمدن‌های کهن، ساختارهایی جدید ایجاد کند. این کتاب با نگاهی به ماجرای اقوام آریایی و به‌خصوص قوم پارس در فلات ایران و مراودات این قوم با اقوام دیگر مثل ماد و عیلام شروع می‌شود، به تاسیس هخامنشیان با پایمردی کورش در حدود سال 550 پیش از میلاد می‌رسد و این روایت تا کشته‌شدن داریوش سوم در سال 330 پ.م و سقوط این سلسله به دست مهاجمان مقدونی ادامه می‌یابد. کتاب در پنج فصل، علاوه بر روایت رخدادهای تاریخی، خارج از ترتیب رویدادها، موضوعات اجتماعی مختلف مربوط به مردمان آن عصر مانند خوراک، پوشاک، دین، قضاوت، شغل و… را نیز در بر دارد. در واقع نویسندگان کتاب درصدد پاسخ به این سوال بوده‌اند که «یک ایرانی در دوران هخامنشی چگونه زندگی می‌کرده است؟». یکی از جذابیت‌های این مجلّد، نقشه‌ها و تصاویر متعددی‌ست که به صورت راهنما، برای شناخت محوطه‌های هخامنشی، شامل تخت جمشید، پاسارگاد، شوش و نقش رستم که مجموعه‌بناهای آرامگاهی شاهان هخامنشی به شمار می‌رود، آماده شده است. در واقع این کتاب، نوعی راهنمای گردشگری هم هست.

پس از سقوط شاهنشاهی هخامنشی به دست اسکندر، قلمروهای تحت تصرف آن از جمله ایران، کُلنی‌هایی از یونانی‌ها را در خود جای دادند. طی جنگ‌های جانشینی نیز ایران به سلونیکاتور (فاتح)-یکی از سرداران اسکندر-رسید و فرزندان او تا سال 130 پ.م در ایران حکومت می‌کردند. البته مقاومت‌هایی هم در داخل ایران شکل گرفت. در آذربایجان سرداری به نام آتروپات، حکومتی نیمه‌مستقل برپا کرد تا نامش روی این سرزمین بماند (آتروپاتن). در پارس، حاکمانی قدرت یافتند که سعی در احیای سنت‌های کهن داشتند و روی سکه‌هایشان عناصر ایرانی نظیر درفش کاویانی را تصویر می‌کردند. یک مرکز مقاومت دیگر، شمال‌شرقی ایران بود؛ جایی که قوم پارت زندگی می‌کردند. مردی از اهالی آن منطقه به نام آرشک در حدود 250 پ.م سر به شورش برداشت. او و جانشینانش به تدریج توانستند بخش‌های بیشتری از ایران را آزاد کنند تا این‌که در 141 پ.م مهرداد اول، شهر سلوکیه‌ی دجله را فتح کرد. اشکانی‌ها با وجود تاریخ پانصدساله‌شان در روزگار ما چندان شناخته‌شده نیستند و بیشتر تحقیقات جدید در مورد آن‌ها به زبان‌های خارجی منتشر می‌شود.

کتاب تاریخ مصور ایرانِ سلوکی و اشکانی، چهار فصل دارد؛ در فصل اول، حضور یونانیان در ایران بررسی شده است؛ تاثیراتی که آن‌ها از شاهنشاهی هخامنشی گرفتند و آنچه در ایران به جا گذاشتند. سه فصل بعدی، به اشکانیان اختصاص دارد. در فصل دوم، شروع کار خاندان اشکانی را می‌خوانیم؛ فصلی که در آن، زندگی اجتماعی و اقتصاد در روزگار اشکانی هم مرور شده است. فصل سوم به عصر دو مهرداد بزرگ و شکوه اشکانیان اختصاص دارد؛ جایی که شاهنشاهی اشکانی قدرت می‌گیرد و به رقیبی برای امپراتوری روم تبدیل می‌شود. در همین فصل به تاثیرات فرهنگی اشکانی‌ها و نحوه‌ی راه‌یابی آن‌ها به حماسه‌هایی نظیر «شاهنامه» نیز پرداخته شده است. و بالاخره در فصل چهارم، دنباله‌ی تاریخ این سلسله و احیای ایرانِ فرهنگی به همت اشکانیان مرور شده است.

تاریخ ساسانیان از سایر بخش‌های تاریخ ایران باستان برای ما آشناتر است؛ چرا که داستان‌های زیادی از شاهان آن روزگار در ادبیات ما وجود دارد. تحقیقات جدید توانسته تا حد زیادی تصورات کلیشه‌ای از عصر ساسانی را بشکند. در کتاب تاریخ مصور ایرانِ ساسانی، سعی شده که با استفاده از این تحقیقات و ارائه‌ی تصاویر و اسناد فراوان از آن روزگار، تصویر شفاف‌تری از این دوره‌ی مهم تاریخ نشان داده شود.

کتاب تاریخ مصور ایران ساسانی پنج فصل دارد. در فصل اول که با روی کار آمدن خاندان ساسانی شروع می‌شود، مطالبی در مورد شهرسازی، ارتش و نیز نظام اجتماعی آن روزگار خواهید خواند. موضوع فصل دوم، ادیان عصر ساسانی‌ست. در این فصل، هم مانی و کرتیر موبد را داریم، هم وضعیت مسیحیان و یهودیان و پیروان سایر ادیان در شاهنشاهی ساسانی بررسی شده و هم به عقاید عامیانه‌ی این عصر پرداخته شده است. در فصل سوم، ضمن دنبال‌کردن وقایع سیاسی، سبک زندگی در روزگار ساسانی و زندگی مردم عادی، شامل آداب و رسوم خانوادگی، انواع ازدواج، پوشاک، آشپزی و تفریحات آن عصر معرفی شده است. موضوع ویژه‌ی فصل چهارم که به روزگار خسرو انوشیروان و خسرو پرویز اختصاص دارد، ادبیات و علوم در عصر ساسانی‌ست. به موسیقی ساسانی هم-ضمن ذکر باربد-در همین فصل پرداخته شده است. و بالاخره در فصل پنجم، به دوران آشوب و جنگ داخلی و سقوط ساسانیان پرداخته شده است. در این فصل با مرور عناصر مختلف فرهنگی، هنری، معماری، اجتماعی و اساطیری (پرنده‌ی سیمرغ) نشان داده شده که در پایان این دوران، انقطاع فرهنگی صورت نگرفته بلکه عناصری از زندگی ایران باستان، به ایران پس از اسلام راه پیدا کرده و در عین تغییرات سیاسی، تاریخ اجتماعی و فرهنگی ایران تداوم یافته است.

مجموعه‌ی تاریخ مصور ایران باستان در مجموع در 1208 صفحه رحلی و با جلد سخت چاپ و با قیمت 8 میلیون تومان روانه‌ی کتابفروشی‌ها شده است.