همکاری آلمان و ایران در زمینه باستان شناسی و حفاظت فرهنگی

همکاری فرهنگی آلمان و ایران به عقبه تاریخی دو کشور برمی‌گردد. ایران، با داشتن سابقه طولانی در سنت و فرهنگی غنی دارای تعداد قابل توجهی اماکن باستانی و فرهنگی می‌باشد. به لطف مکان‌های جذاب ثبت شده در میراث جهانی یونسکو و فرهنگ غنی پارسی، فرصت‌های بسیاری برای همکاری بین آلمان و ایران وجود دارد. موفقیت‌های چندین ساله در این زمینه گواه پل فرهنگی بین آلمانی‌ها و ایرانی‌ها است.

پس از آغاز تحقیقات میدانی باستان شناسی توسط مؤسسه باستان شناسی آلمان (DAI) در ایران در اواخر دهه 1950، یک بخش مستقل در تهران در سال 1961 تأسیس شد و از سال 1996 شعبه ای از دپارتمان اوراسیا DAI (شعبه تهران) بوده است. در سال‌های اخیر، وزارت امور خارجه آلمان از جمله از بازسازی شهر تاریخی کویری «بم» و مرمت «گنبد چشمگیر بازار بزرگ تهران» حمایت مالی کرده و در حال حاضر از حفظ مردان نمکی زنجان (یافته‌های مهم مومیایی که قدمت آنها بین 400 سال قبل از میلاد تا 600 میلادی است) حمایت مالی می کند.

نیم قرن باستان شناسی آلمان در ایران

مؤسسه باستان شناسی آلمان (DAI) شعبه تهران از سال 1961 ایجاد شد و دامنه فعالیت آن شامل باستان شناسی ایران از پیش از تاریخ تا دوره اسلامی است. به مناسبت پنجاهمین سالگرد این شعبه در سال 2011، «باربارا هلوینگ»، رئیس شعبه به همراه «پاتریشیا راهمی پور»، کتاب «تهران 50: نیم قرن باستان شناسان آلمانی در ایران» را نوشت. این کتاب پیشرفت باستان شناسی آلمان در ایران را از قرن نوزدهم نشان می دهد. فصل های جالب در این زمینه امپراتوری آلمان و ایران و همچنین وضعیت پس از دو جنگ جهانی است. پس از جنگ جهانی اول، آغاز روابط جدید و متفاوت هر دو کشور، جمهوری وایمار و رضاشاه، و بعداً باستان شناسی در دوران نازی ها شرح داده شده است. پس از جنگ جهانی دوم، تأسیس مؤسسه باستان‌شناسی آلمان آغاز جدیدی در روابط آلمان و ایران بود. تحقیقات باستان شناسی در ایران در حال گسترش است.

موسسه باستان شناسی آلمان در ایران

در سال 1937 پایگاهی از مؤسسه باستان شناسی آلمان به ریاست «ویلهلم ایلرز» در اصفهان ایجاد شد که پس از تهاجم بریتانیا و روسیه، مجدداً در سپتامبر 1941 بسته شد. در سال 1336 اولین اکتشاف شناسایی در شمال غرب ایران انجام شد و همان زمان مذاکرات برای ایجاد یک موسسه در تهران آغاز شد. پس از آغاز نخستین کاوش‌ها بر روی «تخت سلیمان» در سال 1959، اولین ساختمان مؤسسه در مرکز تهران در سال 1960 اجاره و در 31 شهریور 1341 این بخش رسماً افتتاح شد. در سال 1973 موسسه به محله های بزرگتری در منطقه ونک منتقل شد. این شعبه اکنون در منطقه الهیه مستقر است. موسسه باستان شناسی آلمان در تهران از سال 1971 تا 1995 توسط پروفسور دکتر « ولفرام کلایس» تاسیس شد. «کلایس» اندکی قبل از کریسمس 2020 درگذشت. شایستگی های او در همکاری آلمان و ایران در زمینه باستان شناسی بلامنازع است .

به دلیل شرایط سیاسی ایران پس از انقلاب ایران در سال 1979، کارمندان آلمانی در شعبه تهران به آلمان اعزام شدند. پس از فسخ قرارداد فرهنگی دوجانبه در سال 1987، این موسسه تعطیل شد. بنابراین کاوش ها و سایر تحقیقات میدانی به طور موقت متوقف شد.

از آن زمان تاکنون محققان موسسه باستان شناسی آلمان کار خود را از برلین انجام داده اند و فقط برای اقامت کوتاه مدت تحقیقاتی به تهران سفر می کنند. این دپارتمان سرانجام در سال 1996 به عنوان یک شعبه در وزارت اوراسیا ادغام شد. این شعبه که قبلاً به شدت تحت تأثیر باستان شناسان کلاسیک بود، در سال 1997 با پروژه میان رشته ای معدن و متالورژی قدیمی در ارتفاعات غرب ایران، جهت گیری جدیدی یافت که بیشتر به سمت باستان شناسی ماقبل تاریخ از جمله روش های باستان سنجی بود. از سال 1384، این شعبه از سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران در حفاری‌های نجات، به عنوان مثال در منطقه سد سیوند در سال‌های 1384 تا 1385 (پروژه: تنگه بلاغی) حمایت کرده و کارگاه‌ها و کنفرانس‌هایی را در کشور برگزار می‌کند.

مدیران و مدیران شعب

   1960 «هانس هنینگ فون در اوستن» (انتخاب شد و قبل از شروع کار رسمی درگذشت)

     1961-1971 «هاینس لوشی»

     1971-1995 «ولفرام کلایس»

     1995-1999 «دیتریش هاف»

     2000-2014 «باربارا هلوینگ»

     از سال 2015 جودیت تومالسکی

کتابخانه و عکس خانه موسسه باستان شناسی آلمان

کتابخانه واحد تهران موسسه باستان شناسی آلمان از زمان تأسیس به‌طور پیوسته توسعه یافته است، به طوری که در سال 1360 تعداد کتاب های آن به14250 جلد رسیده بود. با تأسیس دپارتمان اوراسیا، برخی از کتاب ها به برلین منتقل شد. امروزه کتابخانه واحد تهران دارای حدود 11000 جلد کتاب از مجموعه‌های مختلف از جمله تاریخ هنر و باستان‌شناسی خاور نزدیک، تاریخ معماری، تاریخ باستان، ایران‌شناسی و باستان‌شناسی و تاریخ اسلامی است.

عکس خانه این مجموعه شامل مجموعه وسیعی از عکس‌های باستان‌شناسی و تاریخ هنر ایران و همچنین اسناد کاوش‌های این بخش در بیستون، بسطام، تخت سلیمان و فیروزآباد است. عکس ها در حال حاضر در دپارتمان اوراسیا در برلین نگهداری می شود. مجموعه ای از تصاویر را می توان به صورت آنلاین از طریق پایگاه داده تصویر https://arachne.dainst.org/  مشاهده کرد.

انتشارات

از سال 1968 مجموعه مجلات ارتباطات باستان شناسی ایران و توران (تا سال 1996 ارتباطات باستان شناسی از ایران) سالانه منتشر می شود. شامل مقالاتی در خصوص باستان شناسی ایران و نواحی همجوار شمال و شرق به زبان های آلمانی، انگلیسی و فرانسوی است. مجموعه تک نگاری های باستان شناسی در ایران و توران از سال 1376 منتشر شده و به موضوعات باستان شناسی در ایران و مناطق استپی همجوار شمال و شرق آن می پردازد.

پروژه ها در ایران

موسسه باستان شناسی آلمان در تحقیقات باستان شناسی در ایران مشارکت دارد. پروژه تحقیقاتی معدن و متالورژی در دوران باستان در فلات ایران که در منطقه «اریسمان» با همکاری سازمان میراث فرهنگی ایران در دوره زمانی 2000-2004 انجام شد،نمونه ای از آن است.

این پروژه با هدف مطالعه متالورژی اولیه و تأثیر آن بر جامعه و محیط زیست، محل سکونت فلزکاران ماقبل تاریخ در «آریسمان» حفاری شد. در این مکان تا آغاز هزاره سوم قبل از میلاد. فلز کروم استخراج و فرآوری شده است. با حفاری این استقرار فلزکاران و کوره های ذوب مس، فرآیند متالورژی قابل احیا و بازتولید است. به منظور تحقیق، ذخایر سنگ معدن اکتشاف، مسیرهای معدنی و معادن قدیمی ثبت شد و فرآوری و استفاده از فلز استخراج شده در یک شهرک تخصصی صنعتگران در آریسمان مورد بررسی قرار گرفت. بنابراین، این پروژه باید اطلاعاتی در مورد توسعه فرهنگی-تاریخی غرب ایران مرکزی ارائه دهد.

 پروژه دیگری در «تنگه بلاغی» انجام شد که در آن اتاق سکونتگاه دوره «باکون» (اوایل هزاره پنجم تا چهارم قبل از میلاد) در ارتباط با حفاری های نجات در منطقه آب انبار سیوند بررسی شد. بررسی ها باید در مورد رفتار سکونتگاهی، استفاده از اتاقک حفاظت شده و نحوه زندگی در هزاره پنجم قبل از میلاد توضیحاتی ارائه کند. از آنجایی که اطلاعات کمی در مورد نحوه زندگی و اقتصاد مردم در دوره «باکون» وجود داشت، این تحقیق باید اطلاعات بیشتری در مورد شرایط زندگی فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی ارائه دهد.

تنگه «بلاغی» دره فرعی کوچکی است که در سمت راست رودخانه پلور قرار دارد. این تحقیق چهار مکان از دوره «باکون» را شامل می‌شود که سه تای آن‌ها در دشت‌های شنی در لبه دره و یکی در وسط در ساحل پلور قرار دارند. در جریان تحقیقات، محوطه های دیگری نیز کشف شد که می توان آن ها را به دوران نوسنگی و عصر برنز نسبت داد. کوره های سفالگری و تدفین باکونی نیز در این مکان ها یافت شد. محققین بازسازی کردند که در دوره باکون چندین سکونتگاه وجود داشت که در آن سفال تولید می شد و احتمالاً شیوه زندگی می توانست بی تحرک باشد.

حفاظت از هویت های فرهنگی

از سال 1981تا 2018 بیش از 2،860 پروژه در 144 کشور دنیا توسط برنامه حفاظت از فرهنگ ها با هزینه 80 میلیون یورو توسط وزارت خارجه آلمان حمایت شده است. تمرکز این پروژه حمایتی اغلب در کشورهایی است که دارایی های فرهنگی و آثار تمدن غنی آنان به طور مستقیم در معرض نابودی قرار دارند و برای احیا و حفظ آنان منابع مالی کافی در دسترس نیست. این پروژه ها معمولاً برحسب شرایط به مدت یک تا سه سال مورد حمایت قرار می گیرند. ایران، عراق، سوریه، یمن و مصر از جمله کشورهایی هستند که تحت حمایت این پروژه قرار گرفته اند.

«برنامه حفظ فرهنگ اداره امور خارجه» با همکاری شرکای آلمانی و بین المللی، به عنوان مثال یونسکو و بعضاً سازمان های خصوصی، برای حفظ میراث مهم تاریخی و فرهنگی بشریت سازماندهی شده است. پروژه های حفاظت فرهنگی معمولاً با متخصصین و مردم محلی برای احیای آثار کمک می گیرد.

وزارت خارجه آلمان هدف اصلی از این پروژه حمایتی را حفظ تنوع فرهنگی و هویت بشری عنوان کرده و معتقد است با حفظ میراث فرهنگی، در مواقع ناامنی می توان به همزیستی صلح آمیز و درک متقابل کمک کرد چراکه میراث فرهنگی احترام و گفتگو با سایر فرهنگ ها را ترویج می دهد. براین اساس آلمان از طریق تعهد جهانی خود به حفاظت و نگهداری میراث فرهنگی نقش مهمی در حفظ هویت های فرهنگی، ترویج و انتقال دانش و گفتگوی میان فرهنگی ایفا می کند.

ایران نیز در لیست کشورهای تحت پوشش این پروژه قرار دارد. پس از زلزله ویرانگر بم در سال 2003، بخش اعظمی از قلعه تاریخی بم در کرمان به شدت آسیب دید.

طی پروژه حفظ فرهنگ ها آلمان در ساخت خانه ی سیستانی در سازه بم از سال 2007 تا 2014 با همکاری سازمان میراث فرهنگی ایران و بخش طراحی سازه دانشگاه فنی درسدن به احیای این بنای تاریخی کمک های شایانی کرد.

محکم سازی تخت سلیمان و حفظ مجموعه تاریخ موسیقی موزه موسیقی در تهران از دیگر پروژه های انجام شده در ایران می باشد.

گنبد و گچ بری های گنبد چهار سوق بزرگ بازار تهران نیز که مربوط به دوره‌های زند و قاجار بوده و یکی از آثار ملی ثبت شده می باشد تحت پوشش همین طرح و با همکاری سه مرمت گر ایرانی به سرپرستی دکتر مهناز اشرفی، علیرضا شاه محمدپور و ذات الله نیکزاد و 8 مرمت گر آلمانی تحت سرپرستی پروفسور«مارتینا ابری»، «کریستیان رابه» و «تلی گلکر» برای مطالعات اولیه جهت مرمت و مستندسازی وضعیت حال حاضر صورت پذیرفت. برخی از مرمت گران آلمانی که به عنوان مجریان طرح همکاری داشتند عبارتند از: «مارک بوخ»، «آندرئاس شودروویتس» و «مارک ویتگر»، معمار و کارشناس بناهای مربوط به بازار و دیگر کارشناسان و متخصصان بازسازی و مرمت. تیم سرپرست آلمانی ابتدا به مدت هفت روز از تاریخ 21 تا 28 می 2017 با هدف ارزیابی محل و امکان مرمت و بازسازی گنبد در بازار بزرگ در تهران حضور پیدا کردند.

بودجه این پروژه توسط وزارت امور خارجه جمهوری فدرال آلمان براساس همکاری بین دانشگاه آخن ، پُتسدام و بخش تحقیقات سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران تأمین شد. این سازه حدود 12 متر قطر دارد که در وسط بازار تهران واقع شده است. در پایین ساقه استوانه ای زیر گنبد، گچکاری های متشکل از نقش گل و برگ و نخل بر روی سرستون ها دیده می شود. چهارراسته بازار در این قسمت به یکدیگر تلاقی پیدا کرده که ورودی هر یک از آنان دارای طاق تیزه دار بوده و در فرورفتگی بین ورودی های مغازه ای قرار دارند.

هدف از این پروژه حفاظت و استحکام آثارموجود و مرمت بخشی از سطح گنبد بوده که به انجام نیز رسید. به گفته مسئولان آلمانی این پروژه فرصت خوبی را جهت همکاری بین ایران و آلمان در زمینه حمایت ازحفظ آثار فرهنگی و گسترش آن پدید آورد.

لینک گزارش:

https://iran-wissen.de/deutsch-iranische-kooperation-im-bereich-archaeologie-und-kulturerhalt/

https://teheran.diplo.de/ir-de/aktuelles/-/2433576

https://iran-wissen.de/buchvorstellung/

https://iran-wissen.de/deutsch-iranische-kooperation-im-bereich-archaeologie-und-kulturerhalt/

https://teheran.diplo.de/ir-de/aktuelles/-/2433576

https://iran-wissen.de/archaeologie-im-iran/

http://fa.berlin.icro.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=190&pageid=11680&newsview=724626