مروری بر همکاری های علمی آلمان و ایران

ریشه همکاری بین دانشگاه های آلمان و ایران به قرن هجدهم برمی گردد. با تأسیس دانشگاه پلی تکنیک دارالفنون در سال 1851، همکاری سیستماتیک و برنامه ریزی شده بین دو کشور در زمینه علم و تحقیقات آغاز شد.

 دارالفنون بعدها در دانشگاه تهران ادغام شد که هنوز مهمترین و مشهورترین دانشگاه کشور است. در سال 1974 اولین دانشگاه آلمانی خارج از کشور در شهر گیلان با نام «دانشگاه آلمان-ایران» تأسیس شد. این دانشگاه بعد از انقلاب اسلامی به «دانشگاه گیلان» تغییر نام داد. بخشی از تدریس در اینجا هنوز به زبان آلمانی است. چارچوب حقوقی همکاری های کنونی ایران و آلمان در زمینه تحقیقات، علم و فناوری عمدتاً توافقنامه (STC) آلمان و ایران در مورد همکاری در تحقیقات علمی و توسعه فناوری در 21 نوامبر 1977 است. با توجه به مناقشه هسته ای ایران با غرب و تحریم های بین المللی تصویب شده در این زمینه، برقراری مجدد همکاری ساختاریافته با آلمان تنها پس از انعقاد توافقنامه وین (2015) امکان پذیر شد. بر این اساس، مرحله احیای همکاری های تحقیقاتی آلمان و ایران در سال 2015 آغاز شد که در بودجه وزارت آموزش و تحقیقات فدرال (BMBF)  نیز منعکس شد. پروژه ای با بودجه وزارت آموزش و تحقیقات فدرال در سال 2017 با هدف آغاز فرآیندهای نوآوری در آموزش حرفه ای در ایران آغاز شد. تقریباً همزمان، پروژه ای برای ارتقای استانداردهای آموزشی و آموزش بیشتر در زمینه مکاترونیک راه اندازی شد. در سال‌های 2017-2019، وزارت آموزش و تحقیقات فدرال مجموعه‌ای از توافقنامه ها را با وزارتخانه‌های مختلف ایران برای تعیین اولویت‌های آینده همکاری به ویژه در زمینه های حفاظت مدنی، انرژی، آب (از جمله فاضلاب)، محیط زیست، غذا، کشاورزی، تنوع زیستی، اقتصاد زیستی، تحقیقات بهداشتی و آموزش حرفه ای منعقد کرد. در نتیجه، وزارت آموزش و تحقیقات فدرال چندین توافقنامه مالی برای حمایت از موسسات تحقیقاتی آلمان در شروع و اجرای پروژه‌های تحقیقاتی با شرکای ایران منتشر کرد. اجرای پروژه ها، پتانسیل اساسی همکاری تحقیقاتی را نشان داد. ایران طیف گسترده ای از فرصت ها را برای همکاری با موسسات تحقیقاتی عالی و دانشمندان برجسته ارائه داد. علاوه بر این، این همکاری امکان دسترسی به اشیاء، زمینه ها و مناطق تحقیقاتی منحصر به فرد را فراهم می کرد و  پتانسیل زیادی در زمینه‌های پژوهش نوآورانه روش‌مند، انتقال دانش متقابل، تبادل دانشجو، مدیریت علم ، دسترسی به محققان جوان آموزش دیده بین‌المللی گرا و با انگیزه بالا وجود داشت.  مهاجران ایرانی تحصیل کرده و ادغام شده در آلمان یک مزیت بیشتر را ارائه می دهند. بیش از 150هزار نفر با پیشینه مهاجرت از ایران در آلمان زندگی می کنند و بزرگترین دیاسپورای ایرانی در اروپا را تشکیل می دهند. بیش از 25 درصد از مهاجران ایرانی الاصل در آلمان در یک حرفه مورد اعتماد کار می کنند، بیش از 50 درصد دارای مدرک لیسانس یا مدرک تحصیلی بالاتر هستند. علم، تحقیقات و فناوری آلمان در ایران از بالاترین شهرت برخوردار است. بنابراین همکاری با آلمان برای ایران اهمیت زیادی دارد. از منظر ایرانی ها، آلمان به عنوان کشور مقصد برای دانشجویان ایرانی در بین 5 کشور برتر و از نظر نشریات علمی در بین 10 کشور برتر قرار دارد. پنج کشور مقصد برای چاپ مقالات برای دانشجویان ایران: ایالات متحده آمریکا در رتبه اول و پس از آن کانادا، چین، بریتانیای کبیر و استرالیا قرار دارند. آلمان در جایگاه هفتم پس از ایتالیا قرار دارد.

داده های کلیدی همکاری با ایران

قطب‌نمای آموزش عالی کنفرانس روسای آلمان (HRK)، 90 مشـــارکت بین آلمان و ایران را فــهرست کرده است.

49 دانشگاه آلمان با 32 دانشگاه ایران و 6 موسسه دیگر همکاری می کنند (وضعیت تا تاریخ 08/2022). لازم به ذکر است که صرف نظر از تحولات سیاسی، از سپتامبر 2022، همکاری فرامرزی با تک تک دانشگاه ها، شرکت ها و موسسات تحقیقاتی ایران ممکن است مورد تحریم قرار گیرد. تا قبل از تعلیق روابط، جابجایی بین المللی به و از ایران توسط سرویس تبادل علمی آلمان  (DAAD)، بنیاد تحقیقات آلمان (DFG)  و بنیاد الکساندر فون هومبولت (AvH) انجام می شد. بنیاد پژوهش آلمان (DFG) با سازمان مرکزی و خودگردان دانش ، بزرگ‌ترین تامین‌کننده مالی فعالیت‌های پژوهشی در آلمان و اروپا است. این ســـازمان از پروژه‌های پژوهشی حمایت کرده و بودجه آن به‌طور عمده توسط مؤسسه‌های آموزش عالی جذب می‌شود. این بنیاد هم چنین از توسعه همکاری بین پژوهشگران حمایت کرده و به مجالس قانون گذاری و نهادهای دولتی خدمات مشاوره‌ای ارائه می‌دهد.سازمان مرکزی دی.اف.گ در بن قرار دارد.

 موسسه تبادلات آکادمیک آلمان(DAAD) 

موسسه (DAAD) آلمان یک موسسه خصوصی، با بودجه فدرال و دولتی است که نمایندگی 365 موسسه آموزش‌عالی آلمان (100 دانشگاه و دانشگاه فنی، 162 دانشگاه عمومی علوم کاربردی و 52 کالج) را برعهده دارد. این موسسه هیچ برنامه‌ تحصیلی یا دوره‌‌ آموزشی ارائه نمی‌دهد، اما کمک هزینه‌های آموزشی در زمینه تحصیل و یا تحقیق در آلمان، در هر یک از موسسات آموزش‌عالی معتبر آلمان را به صورت رقابتی و مبتنی بر شایستگی افراد اعطا می‌کند. همچنین به دانشجویان آلمانی به‌ویژه دانشجویان دکترا و محققان برای مطالعات و تحقیقات در خارج از کشور کمک هزینه می‌دهد. این موسسه با بودجه سالانه 522 میلیون یورو و حمایت حدود 140هزار نفر در سراسر جهان، در واقع بزرگترین سازمان اعطای کمک هزینه‌های آموزشی و دانشگاهی به‌شمار می‌رود.  این سازمان در 1 ژانویه سال 1925 تاسیس شد و دفتر مرکزی (DAAD) در بن  و دارای 15 دفتر بین‌المللی و شعب منطقه‌ای است.کمک‌های مالی موسسه تبادلات دانشگاهی آلمان شامل بورس تحصیلی است که درخارج از کشور، برای دانشجویان از تمامی رشته های تحصیلی و در هر سطح مدرک تحصیلی، از جمله دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دوره کارشناسی وکارشناسی ارشد، دانشجویان دکتری و کاندیدای  فوق دکترا، دانشمندان و اعضای هیئت علمی در نظر گرفته می‌شود.

مؤسسه (DAAD) پل ارتباطی بین دانشگاه‌های آلمان و دانشگاه و مؤسسات آموزش‌عالی خارج از آلمان است. از جمله اهداف این مؤسسه دراختیار قراردادن اطلاعات در خصوص سیستم آموزشی آلمان، تحصیل و تحقیقات در آلمان برای علاقه‌مندان به تحصیل و پژوهش در آلمان می‌باشد. مؤسسه (DAAD) با ارائه برنامه‌ها و بورس‌های تحصیلی، سعی در حمایت دانش پژوهان جوان در سرتاسر دنیا دارد.

یکی دیگر از فعالیت‌های این مجموعه بزرگ، ارائه مشاوره در خصوص بین المللی سازی حوزه‌های مختلف علمی و پژوهشی و ایجاد ارتباط بین دانشگاه‌ها و دانشجویان، اساتید و محققان آلمانی با سایر دانشگاه‌های خارج از آلمان است.

مرکز اطلاعات (DAAD) تهران در آوریل 2014 تاسیس شد. هدف از این کار ارتقای تبادلات علمی بین آلمان و ایران بود.

سایر فعالیت‌های این موسسه: مشاوره در همه زمینه‌های آکادمیک از جمله تحصیل و پژوهش در آلمان و برگزاری سمینارهای مختلف در خصوص تحصیل و پژوهش در آلمان و روابط دانشگاهی بین ایران و آلمان در دفتر دآآد و همچنین در دانشگاه‌های مختلف ایران و اطلاع رسانی در خصوص برنامه‎های حمایتی مؤسسه (DAAD) و دیگرمراکز ارائه دهنده بورسیه‌های تحصیلی و پژوهشی (همانند بنیاد الکساندر فون هومبولت (AvH) برای دانشجویان و اساتید دانشگاه ها)است. علاوه بر این، اطلاع رسانی  و ایجاد ارتباط با دانشجویان و اساتید آلمانی در ایران، در سال 2021 مؤسسه (DAAD)  به 34 دانشجو و فارغ التحصیل و 15 دانشمند و استاد دانشگاه از آلمان بودجه ای را برای اقامت در ایران تحت برنامه های خود اعطا کرد. در همین راستا، 618 دانشجو و 47 محقق و استاد از ایران از (DAAD) برای تأمین مالی فعالیت در کشور خود یا اقامت در خارج از کشور، از جمله اقامت در آلمان، حمایت دریافت کردند. 

بنیاد «الکساندرفون هومبولت»

 «بنیاد الکساندر فون هومبولت» از روابط و همکاری های علمی بین محققان و پژوهشگران برجسته دیگر کشورها با محققان آلمانی حمایت می کند. این بنیاد با ارائه بورس های تحصیلی تحقیقاتی به تمامی دارندگان مدرک دکتری تخصصی و محققان برجسته این فرصت را می دهد تا دوره های کوتاه مدت و بلندمدت پسادکتری را در یکی از دانشگاه ها و مراکزعلمی تحقیقاتی آلمان سپری کنند. «بنیاد الکساندرفون هومبولت» نیز با ارائه برنامه های مختلف و برگزاری کنفرانس ها و نشست های علمی بین المللی سعی دربین المللی کردن حوزه های علم وتحقیقات دارد.

این بنیاد از محققان برتر از همه رشته ها و کشورهایی که در آلمان کار می کنند با کمک هزینه های تحقیقاتی و جوایز حمایت می کند. در سال 2021، این بنیاد،30 کمک هزینه تحقیقاتی و 1 جایزه تحقیقاتی را به دریافت کنندگان از ایران اعطا کرد.  در سال 2021، انجمن ماکس پلانک (MPG) میزبان 305 دانشمند جوان و میهمان ایرانی بود و 10 پروژه را با شرکای خود در ایران انجام داد.

مرکز تحقیقات یون سنگین GSI هلمهولتس

این GSI مرکز تحقیقات یون سنگین هلمهولتس، دولتی و مرکز تحقیقات در «ویکس هازن» حومه شهر «دارمشتات»، آلمان تأسیس شد و در سال 1969 به عنوان مرکز تحقیقات یون سنگین مخفف GSI به آن نسبت داده شد.

 این آزمایشگاه پژوهش‌های کاربردی و پایه در فیزیک و علوم طبیعی انجام می‌دهد. زمینه‌های اصلی پژوهش شامل پلاسما فیزیک با فیزیک اتمی با ساختار هسته ای و واکنش‌های تحقیقات بیوفیزیک و تحقیقات پزشکی است. دولت فدرال (۹۰ درصد) و ایالت هسن، تورینگن و راینلند-فالتز در کشور آلمان سهامداران این مرکز تحقیقات هستند. از موسسات تحقیقاتی انجمن هلمهولتس (HGF)، شش مرکز با دانشگاه ها و موسسات تحقیقاتی ایران همکاری یا تماس علمی دارند. مرکز هلمهولتس پوتسدام مرکز تحقیقات آلمانی علوم زمین، (GFZ)، مرکز تحقیقات اقیانوسی GEOMAR هلمهولتس، موسسه فناوری کارلسروهه (KIT)، سینکروترون الکترون آلمان (DESY)، مرکز هلمهولتس برای تحقیقات عفونت (HZI)، برای محیط زیست تحقیقات (UFZ) و تحقیقات سرطان (DKFZ).

ایران سخت کار می کند تا اقتصاد دانش بنیان ایجاد کند و فعالیت های هدفمند قابل توجهی را در توسعه تحقیق و توسعه انجام داده است. به دلیل تحریم ها، ایران برای مدت طولانی وابسته به تحولات خودگردان بود و تنها از سال 2015 توانسته است بیشتر به همکاری های بین المللی تکیه کند. بخش بین‌المللی (مرکز همکاری‌های علمی بین‌المللی) وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (MSRT) مسئول همکاری‌های بین‌المللی در زمینه آموزش و پژوهش است.

بیش از   50 هزار دانشجوی ایرانی که در خارج از کشور تحصیل می کنند، 1.2 درصد از کل دانشجویان ایران را تشکیل می دهند. دانشجویان ایرانی هم ایالات متحده آمریکا، ترکیه، آلمان، ایتالیا و کانادا را به عنوان کشورهای مقصد ترجیح می دهند (منبع: موسسه آمار یونسکو). ایران با تعداد زیادی از کشورها روابط علمی بین المللی دارد؛ به ویژه از سال 2015، قراردادهای همکاری متعددی با شرکای بین‌المللی مربوطه توسط سازمان‌های مالی و واسطه ایران و همچنین دانشگاه‌های ایران – معمولاً با مشارکت   وزارت علوم، تحقیقات و فناوری – منعقد شده است. دانشگاه های ایران علاقه زیادی به همکاری های بین المللی دارند و معمولا یک دفتر بین المللی دارند که در این راستا فعال است و معاونت بین الملل ریاست آن را بر عهده دارد.

https://www.kooperation-international.de/laender/asien/iran/zusammenfassung/ueberblick-zur-kooperation-mit-deutschland/

https://www.kooperation-international.de/laender/asien/iran/zusammenfassung/ueberblick-zur-internationalen-kooperation

https://www.hrk.de/

https://www.humboldt-foundation.de/web/home.htm

https://www.daad-iran.org/fa/